ตำรายาพื้นบ้านน่าน: เปิดตำนานโบราณยาจากพืช
ยาพื้นบ้านล้านนาตะวันออกเป็นหนึ่งแขนงของศาสตร์โบราณที่สืบทอดมาจากอดีตสู่ปัจจุบัน ในแต่พื้นที่จะมีตำรับตำราที่แตกต่างกันไปตามความเชื่อ ภูมิปัญญา และพืชในท้องถิ่น อย่างในจังหวัดน่าน ก็ประกอบไปด้วยหลากหลายตำรา
บทความนี้ได้รับความอนุเคราะห์จาก พระครูปลัดปิยะ ธีรังกุโร เจ้าอาวาสวัดนาเหลืองใน จังหวัดน่านได้เปิดเผยตำรายาพื้นบ้านที่ได้สืบทอดมาจากตำราของครูบาอินสม อินทสรมหาเถร อดีตเจ้าอาวาสวัดนาเหลืองใน พระอุปปัชฌาของพระครูปลัดปิยะ โดยตำรับยาที่พระครูปลัดปิยะ ธีรังกุโร ได้เปิดเผยถูกจารึกไว้ในบันทึกโบราณ ซึ่งนี่เป็นส่วนหนึ่งของตำรับยาที่บันทึกไว้
1. สูตรยาหายดั้งตั๋น
ยาหายดั้งตั๋น หากแปลเป็นภาษากลางอาจแปลได้ว่ายารักษาอาการจมูกตัน ซึ่งหมายถึงอาการคัดจมูกต่าง ๆ อาการหายใจติดขัด หรือแม้แต่รักษาริดสีดวงจมูกตามความเชื่อโบราณ
วัตถุดิบ
- ไม้ข่อย (ต้นข่อย)
- ไม้หมากนาว (ต้นมะนาว)
- ไม้ซมซื่น (ต้นเขยตาย)
- ใบบัว
วิธีปรุง
- ใช้ไม้ทั้ง 3 ในสัดส่วนเท่ากันมาขูดเป็นฝอยด้วยมีด แล้วนำไปตากแห้ง
- นำไปใบบัวไปตากแห้ง
- นำฝอยแห้งของไม้ 3 ชนิดมามวนด้วยใบบัวตากแห้ง
วิธีใช้: ใช้สูบเพื่อรักษาอาการ
2. สูตรยาหายเปียธิทั้งมวล
จากคำบอกเล่าของพระอาจารย์ปิยะ ตำรายานี้สามารถเป็นได้ทั้งยารักษาโรค และยาบำรุงกำลัง หากเจ็บป่วยจะช่วยให้หายดี ใครสุขภาพดีอยู่แล้วสามารถใช้เพื่อดูแลร่างกายได้ โดยคอนเซปต์มาจากการปรับสมดุลของระบบทางเดินอาหารให้เป็นปกติ เมื่อร่างกายได้รับสารอาหารอย่างเหมาะสมสุขภาพและกำลังของร่างกายก็จะดีขึ้นด้วย
โดยพระอาจารย์บอกว่ายาตำรับนี้จะช่วยขับเมือกในลำไส้ แก้อาการเป็นไข้ลงท้อง ท้องอืด ท้องเฟ้อ อหาารไม่ย่อย เบื่ออาหาร ขาดสารอาหาร ส่งผลให้ร่างกายอ่อนเพลีย และไม่มีแรง เพราะการมีเมือกในลำไส้ส่งผลต่อการย่อยและดูดซึมสารอาหารได้
วัตถุดิบ
- หญ้าเยี่ยวหมู (กระชับ/หญ้าผมยุ่ง)
- ผักฮ้วนหมู (กระทุงหมาบ้า)
- ใบจะมั่ง (เล็บมือนาง)
- ใบจุ้มจาลิง (บอระเพด)
- ปิดปิวแดง (เจตมูลเพลิง)
- พริกน้อย (พริกไทยดำ)
- หอมบั่ว (หอมแดง)
- หอมเตียม (กระเทียม)
วิธีปรุง
- นำวัตถุดิบกระชับ กระทุงหมาบ้า เล็บมือนาง บอระเพด และเจตมูลเพลิงไปตากแห้ง นำมาบดผง
- ใช้พริกน้อย (พริกไทยดำ) หอมบั่ว (หอมแดง) และหอมเตียม (กระเทียม) ซอยและนำไปตากแห้ง
- นำส่วนผสมทั้งหมดดองกับน้ำผึ้ง
วิธีใช้: ใช้ยาหายปิยาธิทั้งหมดจำนวน 1 นิ้วก้อยของผู้ป่วย ผสมกับน้ำอุ่น หรือเหล้า ดื่มก่อนอาหาร 3 เวลา
3. ยาบำรุงกำลังบำรุงผิวพรรณวรรณะงดงาม
สูตรยานี้ไม่ได้ใช้เพื่อรักษาโรค แต่ใช้เพื่อจุดประสงค์ทางด้านความสวยงาม สะท้อนถึงวัฒนธรรมการดูแลตนเองของผู้หญิงในอดีต โดยพระอาจารย์ปิยะได้เล่าสรรพคุณของยาชนิดนี้ว่าช่วยลดการเกิดกระ ฝ้า และสิว
วัตถุดิบ
- ผักหนอกสด
- ตำพริกไทยดำ (พริกน้อย)
- น้ำผึ้ง
วิธีปรุง
- ผักหนอกสด แบ่งเป็น 3 ส่วนเท่ากัน
- ใช้ตำพริกไทยดำในอัตราส่วนเท่ากับ 1 ใน 3 ของผักหนอกทั้งหมด
- ผสมน้ำผึ้ง ปั้นเป็นก่อนเท่าปลายนิ้วก้อยเป็นยาลูกกลอน
วิธีใช้: รับประทานเช้า-เย็น พร้อมน้ำอุ่น
*หมายเหตุ: ตำรายาเหล่านี้เป็นตำรับยาพื้นบ้านที่สืบทอดต่อกันมา ควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้ยาเพื่อประสิทธิภาพในการรักษาโรค และความปลอดภัยในการใช้ยา
ตำราที่ผสานความเชื่อ ภูมิปัญญา และวิทยาศาสตร์
ตำราที่พระครูปลัดปิยะ ธีรังกุโรได้เปิดเผย แม้จะไม่ได้รับการพิสูจน์ทางวิทยาศาสตร์ที่แน่ชัด และผสมผสานไปด้วยความเชื่อ แต่เบื้องหลังของตำรับยาพื้นบ้านเหล่านี้เป็นผลมาจากการลองผิดลองถูกของคนในอดีต ส่งผลให้พืชแต่ละชนิด และยาแต่ละชนิดมีวิธีการปรุงต่างกันออกไป
พระครูปลัดปิยะ ธีรังกุโร ยังได้เล่าถึงคอนเซปต์ของการสะตุยา หรือการเตรียมพืชให้เหมาะสมกับการใช้ อย่าง อย่างพืชบางชนิดต้องนำไปพึ่งแดดให้แห้งเพื่อลดปริมาณสารเคมี เพื่อลดเชื้อราในพืช เนื่องจากสารบางชนิดหากได้รับขณะเป็นพืชสดอาจเป็นพิษหรือเป็นอันตรายต่อร่างกายได้มากกว่าเป็นประโยชน์
จากคอนเซปต์ที่เล่ามาสะท้อนถึงการสั่งสมทางภูมิปัญญาของคนน่านในอดีต จากการทดลองใช้พืชต่าง ๆ เพื่อนำมาเป็นอาหาร หรือรักษาโรค แม้แต่การสังเกตพฤติกรรมของสัตว์เพื่อสังเกตว่าพืชชนิดไหนเป็นประโยชน์หรือเป็นโทษ นำมาสู่การพัฒนาสูตรยาพื้นบ้านเหล่านี้
